Келинг, Таш-Хаулининг буюклигини бирга кашф этайлик — Хиванинг марвариғи

Таш-Ҳаули (Tash-Hauli) — бу ҳайратланарли сарой комплекси бўлиб, Хива шаҳрида, Ўзбекистонда, Ичан-Қала қалъаси ҳудудида (ЮНЕСКОнинг Жаҳон мероси объекти) жойлашган. Унинг номи «Тош сарай» ёки «Тош саройи» деб таржима қилинади. Хивага саёхат бу меъморий ёдгорликни кўрмасдан тўлиқ бўлмайди.

Тарихи ва қурилиши:

• 1830–1841 йилларда Хива хонилиги ҳокими Аллақули-хон буйруғига кўра қурилган.
• Қурилиш тахминан 8 йил давом этган, гарчи хон дастлаб ишларни 2 йилда тугатишни талаб қилган; афсоналарга кўра бу баъзи усталарнинг ҳаётига зомин бўлган.
• Таш-Ҳаули XIX асрда хивин хонларининг асосий резиденциясига айланиб, Қўня-Аркдан шоҳонат резиденциясининг Ичан-Қаланинг шарқий қисмига кўчирилиши билан ёдда қолган.

Архитектура ва тузилиши:

• Тахминан 80х80 метр майдонни эгалловчи катта комплекс бўлиб, унда 150 дан ортиқ хоналар ва 9 та ҳовли мавжуд.
• Сарой тўртбурчак режага эга бўлиб, учта асосий ҳовлиси мавжуд:
  • Гарем (Harem): Биринчи қурилган (1830–1834) бўлиб, у хон ва унинг тўрт хотини учун апартаментлардан ва қарама-қарши оила аъзолари ва хизматчилар учун оддийроқ хонадонлардан иборат эди.
  • Ишрат-Ҳаули (Ishrat Hauli) / Меҳмонхона (Mehmonkhona): Расмий қабул ва маросимлар учун мўлжалланган қабул зали.
  • Арз-Ҳаули (Arz Hauli): Адолат ва суд ишлари учун ҳовли бўлиб, у ерда хон шикоятларни кўриб, суд қилган.
• Саройнинг ташқи кўриниши — баланд тишли деворлар, бурчак миноралари ва темир дарвозалар билан мустаҳкам қасрни эслатади. Лекин ички ҳовлиларга қараган интерьерлар шўҳратли равишда безалган.
• Ички ҳовли деворлари ва фасадлар анъанавий кўк, ультрамарин ва оқ ранглардан ташкил топган гўзал майолика ва килимона нақшлар билан безалган. Ороишларда ўйма ёғоч, тош, штукатурка ва керамик плиткалар кенг қўлланган. Майолика машҳур усто Абдулла томонидан яратилган бўлиб, у «Джин» («Гений») лакаби билан машҳур эди.

Қизиқ фактлар:

• Гаремнинг бир хоналарида XIX асрга тааллуқли карета сақланиб қолган. Бир ҳикояга кўра, бу каретани саройда камин ўрнатиш учун таклиф қилинган рус печник устаси ханга совға қилган. У хоннинг хотинларига шунчалик ёқганки, улар уни совға қилиб беришни талаб қилишган.
• Айрим ўйма ёғочдан ясалган томлар, сутунлар ва эшиклар қадимги бинолардан олиб келинган, бу Хоразм ёғоч ўйма усталарининг олий маҳоратини кўрсатади.

Таш-Ҳаули XIX аср Хоразм меъморчилигининг ажойиб намунаси бўлиб, турар жойларнинг амалиётчилиги билан сарой залларининг шўҳратини уйғунлаштиради. Унга ташриф, Хивага саёхат давомида, ўчмас таассурот қолдиради.